Czy niezłożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku w terminie sześciu miesięcy zawsze wiąże się z odpowiedzialnością za długi spadkodawcy?

W niniejszym artykule adwokat z Kancelarii Kozieradzki Kożuchowski Adwokaci Sp.p., przybliży sytuacje, w której spadkobierca, na skutek różnych okoliczności nie złożył oświadczenia o odrzuceniu spadku w ustawowym terminie sześciu miesięcy. Czy pomimo tego, spadkobierca ma możliwości uchylenia się od skutków prawnych z tego tytułu? Czy ma możliwość uniknięcia odpowiedzialności za długi pozostawione przez spadkobiercę? Oczywiście, każda sytuacja wymaga indywidualnego podejścia i analizy konkretnej sprawy. Niemniej przepisy prawa cywilnego przewidują, iż w niektórych przypadkach możliwe jest uniknięcie zwykle dość dotkliwej odpowiedzialności za długi, pomimo niedochowania ustawowego terminu obejmującego oświadczenie o odrzuceniu spadku.

Na początku należy wyjaśnić czym jest spadek. Zgodnie z literą prawa, jest to ogół praw i obowiązków spadkodawcy, przechodzący z mocy prawa w chwili jego śmierci na spadkobierców, którzy nabywają go w chwili “otwarcia spadku”, czyli w momencie śmierci spadkodawcy.

Prawnik od spraw spadkowych

W następstwie powyższego, każdy ze spadkobierców od momentu dowiedzenia się o powołaniu do spadku, zgodnie z art. 1015 § 1 k.c., musi złożyć w ciągu sześciu miesięcy oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku. Prawnik od spadków wskazuje, że decyzja o przyjęciu lub odrzuceniu spadku powinna być złożona w formie oświadczenia we wspomnianym wyżej terminie. Oświadczenie to spadkobierca składa przed sądem lub notariuszem. Jeśli spadkobierca tego nie uczyni, to z mocy prawa nabywa spadek z dobrodziejstwem inwentarza.

Zgodnie z wyżej wskazanym, zakładając wzorowy scenariusz:

• spadkobierca może przyjąć spadek wprost (co oznacza przyjęcie spadku w całości, obejmując zarówno aktywa jak i pasywa);
• spadkobierca może przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza (co oznacza, że spadkobierca przyjmuje odpowiedzialność za ewentualne zobowiązania finansowe tylko do wartości otrzymanego spadku. Nie ma obowiązku pokrywać ich ze swojego majątku);
• spadkobierca może odrzucić spadek.

Niemniej, na skutek:

• wypływów rodzinnych, w tym stosowania gróźb;
• zatajania faktów przez członków rodziny itp.,

może się zdarzyć sytuacja, że spadkobiercy składającemu takie oświadczenie będą przyświecać okoliczności niekoniecznie dla niego korzystne, a nawet bezprawne.

Nie odrzuciłeś spadku, wierzyciel ściga Cię za długi? Co teraz? Czy jest to jeszcze możliwe?

Naprzeciw takim scenariuszom wychodzi uregulowanie zawarte w art. 1019 § 1 k.c., w którym jest wyraźne wskazanie, że jeżeli oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku zostało złożone pod wpływem błędu lub groźby, stosuje się przepisy o wadach oświadczenia woli z następującymi zmianami:

• uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia powinno nastąpić przed sądem;
• spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca.

Z reguły jako prawnie relewantny kwalifikuje się na tle art. 1019 § 1 k.c. błąd składającego oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, co do składu majątku spadkowego. Według jednego z zapatrywań w grę może tu wchodzić zarówno błąd co do tego, co wchodzi w skład majątku spadkowego (ilościowy, np. niewiedza o istnieniu określonych aktywów lub pasywów), jak i polegający na błędnym oszacowaniu wartości poszczególnych składników spadku.

Powszechnie dopuszcza się, aby osoba, która składając oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, pozostawała w błędnym przeświadczeniu co do składu majątku spadkowego, mogła uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli (tzw. błąd co do przedmiotu spadku).

Za błąd co do przedmiotu spadku uważać należy brak wiedzy spadkobiercy o rzeczywistym stanie majątku spadkowego. Zazwyczaj sprowadzać się to będzie do wiedzy spadkobiercy o stanie zadłużenia spadku.

Powoływać się na błąd co do przedmiotu spadku może zarówno:

• osoba, która odrzuciła spadek w będąc w przekonaniu, że jego pasywa przewyższają aktywa;
• osoba, która przyjęła spadek, zakładając sytuację przeciwną.

Powyższe wskazuje na przypadki, kiedy spadkobierca spadek przyjął, ale gdyby znał prawdziwy stan majątku spadkowego, to by spadek odrzucił. Prawnik od prawa spadkowego podkreśla, że błąd co do przedmiotu spadku może polegać na nieznajomości składu majątku spadkowego lub też jego wartości. Błąd występuje też, kiedy spadkobierca nie wie o istnieniu pewnych długów albo określonych aktywów.

Adwokat od spraw spadkowych Siedlce

W zakresie aspektów formalnych niniejszego wniosku, należy wskazać, że skoro składane przed sądem oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych poprzedniego oświadczenia albo od jego niezłożenia wymaga zatwierdzenia przez sąd, to podlega ono także jego merytorycznej kontroli, która jest prowadzona na rozprawie (art. 690 § 1 k.p.c.). Obejmuje ona badanie, czy spełnione zostały przesłanki decydujące o skuteczności takiego oświadczenia określone w art. 1019 § 1 k.c., tj. czy składając przed sądem oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych wcześniejszego oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku albo od skutków jego niezłożenia, spadkobierca złożył zarazem oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku oraz czy zachodzą pozostałe przesłanki decydujące o skuteczności takiego oświadczenia, wynikające z zastosowania przepisów o wadach oświadczeń woli do oceny poprzednio złożonego oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku albo do zaniechania złożenia tego oświadczenia.

Badanie tych okoliczności wiąże się z koniecznością udzielenia odpowiedzi na pytania:

• czy spadkobierca poprzednio działał pod wpływem błędu lub groźby,
• jakie były okoliczności powstania tych wad,
• czy pod wpływem błędu lub groźby zaniechał złożenia oświadczenia w przedmiocie przyjęcia lub odrzucenia spadku oraz
• czy uchylając się od skutków swego poprzedniego oświadczenia lub zaniechania jego złożenia zachował termin określony w art. 88 § 2 k.c.

Odnosząc się do poszczególnych przesłanek warunkujących możliwość skutecznego uchylenia się od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku, w pierwszej kolejności należy rozstrzygnąć kwestię zachowania terminu. Zgodnie z art. 88 § 2 k.c. uprawnienie do uchylenia się wygasa:

• w razie błędu – z upływem roku od jego wykrycia,
• a w razie groźby – z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał.

A co w sytuacji, kiedy spadkobierca od wielu lat nie ma kontaktu ze spadkodawcą? Nie miał świadomości o stanie jego sytuacji finansowej, a potencjalny tryb życia spadkodawcy nie zakładał istnienia jakichkolwiek zadłużeń? Czy oświadczenie o odrzuceniu spadku należy składać „profilaktycznie’?

Przykład: ojciec z matką rozwiedli się w okresie, gdy ich dziecko było nastolatkiem. Ojciec nadużywał alkoholu, stosowana była przemoc wobec matki. Z oczywistych względów dziecko zostało przy matce. Ojciec założył nową rodzinę. Na skutek szeregu okoliczności dziecko nie miało kontaktu z ojcem przez wiele lat. Po 25 latach okazuje się, że ojciec umarł. Dziecko, już jako dorosła osoba otrzymała informację od osoby trzeciej, że jakiś czas temu jego ojciec zmarł. Niemniej w tym zakresie nie otrzymał informacji od jego aktualnej na ten czas rodziny o śmierci, jak i o pogrzebie. Po pewnym czasie doręczono mu postanowienie z sądu, z którego poniekąd wynika, że prawdopodobnie będzie musiał spłacić długi po ojcu.

Czy takie okoliczności, w tym długotrwały brak kontaktu oraz brak więzi rodzinnych usprawiedliwia brak złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku?

Na kanwie powyższego istotnym jest art. 1019 § 2 k.c. ustawodawca przewidział, że spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego oświadczenia w terminie, może uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu. Natomiast uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd (§ 3).

Sąd Najwyższy w postanowieniu wydanym w sprawie o sygn. akt: III CSK 118/19, przedstawił jednoznaczną ocenę, zgodnie z którą „Sądy obu instancji wyjaśniły, z jakich faktów wywiodły podstawy do uchylenia się przez uczestniczkę od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku po jej bracie. Podkreśliły kilkudziesięcioletni brak kontaktów między rodzeństwem, całkowite zerwanie więzi rodzinnych spowodowane alkoholizmem spadkodawcy, usprawiedliwiające niewiedzę uczestniczki o miejscu zamieszkania brata, a także o kręgu znajomych brata. Wskazały też na tryb życia brata, który nie wskazywał ani na posiadanie majątku, ani na zaciąganie długów”.

Adwokat od spraw spadkowych Warszawa

Nadto w jednym z wielu orzeczeń Sądu Najwyższego stwierdzono, iż „wieloletni brak bliższych kontaktów syna z ojcem, konflikt z innymi krewnymi spadkodawcy, o czym świadczy chociażby niepoinformowanie przez nich syna o śmierci ojca, zorganizowanie pogrzebu bez udziału syna spadkodawcy sprawia, że nie można postawić uczestnikowi zarzutu braku wiedzy o stanie spadku będącego wynikiem braku z jego strony należytej staranności, zwłaszcza, że nic nie wskazywało, że spadkodawca dysponował znacznym majątkiem i mógł zaciągać wysokie zobowiązania, co potwierdza charakter i wysokość zadłużenia wobec wnioskodawczyni” (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 1 grudnia 2011 roku, sygn. akt: I CSK 85/11).

Dodatkowo w postanowieniu tegoż sądu z 30 czerwca 2005 r. (sygn. akt: IV CK 799/04) podkreślono, iż „zbyt daleko idący jest pogląd Sądu, że przy braku pewności co do stanu spadku, spadkobierca powinien złożyć “odpowiednie” oświadczenie spadkowe. Wobec braku rozwinięcia tej myśli w uzasadnieniu Sądu można jedynie krytycznie ocenić wymaganie od spadkobiercy “profilaktycznego” odrzucenia spadku”.

Reasumując, przepisy prawa dają nam szereg możliwości, w oparciu, o które możemy wyjść obronna ręką z wielu sytuacji, których konsekwencje wydają się tragiczne w skutkach.

W razie jakichkolwiek dodatkowych wątpliwości dotyczących przedstawionej materii bądź innej dotyczącej spraw z zakresu prawa spadkowego, zapraszamy do kontaktu z naszą Kancelarią adwokacką od spraw spadkowych – adwokaci są do Państwa dyspozycji na terenie miast Warszawa oraz Siedlce.